Wprawnym Okiem Historyka O wspomnianych poniżej tragicznych zdarzeniach pisze obszernie w moim artykule, zatytułowanym „Żwirownia obok „Theatergebäude” jako miejsce zbrodni w KL Auschwitz”, który został opublikowany w najnowszym tomie „Studiów nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2013, t. 34, nr 4.
W latach 1940-1941 egzekucje w obozie macierzystym w Oświęcimiu (KL Auschwitz I) były wykonywane głównie w żwirowniach, położonych poza ogrodzeniem obozu. Największa z nich znajdowała się obok tzw. budynku teatru („Theatergebäude”), który powstał jeszcze w okresie pierwszej wojny światowej, a potem w latach drugiej wojny światowej był w nim magazyn obozowy. Żwirownia ta składała się z co najmniej z dwóch dołów, z których dzisiaj pozostał tylko jeden – największy.
Więźniowie rozstrzelani podczas pierwszej znanej egzekucji w żwirowni koło „Theatergebäude”, która została dokonana w połowie marca 1941 r., pochodzili głównie z dystryktu radomskiego. Zamordowano ich wówczas prawdopodobnie siedemdziesięciu dwóch. Wśród nich znajdowali się przywiezieni w tym transporcie dwaj bracia: profesor ekonomii politycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie – Adam Zdzisław Heydel (nr 10564) oraz ziemianin – Wojciech Heydel (nr 10568).
Następna znana egzekucja w żwirowni położonej w pobliżu „Theatergebäude”, której datę można dokładnie ustalić, odbyła się w dniu 3 lipca 1941 r. Rozstrzelano wówczas około osiemdziesięciu polskich więźniów politycznych, przywiezionych do KL Auschwitz w transportach krakowskich.
Stracony został wtedy m.in. znany piłkarz Towarzystwa Sportowego „Wisła”, Antoni Łyko (nr 11780), który był dwukrotnym reprezentantem Polski w latach 1937-1938.
W żwirowni koło „Theatergebäude” Polacy ginęli nie tylko w egzekucjach, lecz również jako więźniowie, pracującej m.in. tam w morderczych warunkach kompanii wychowawczej (Erziehungskompanie – w skrócie EK), składającej się wyłącznie z Polaków oraz karnej kompanii (SK – Strafkompanie), do której kierowano przez pierwsze dziesięć miesięcy jej istnienia tylko Polaków i polskich Żydów, przywożonych w początkowym okresie w niewielkiej liczbie razem z więźniami polskimi. Praca więźniów przy wydobywaniu żwiru zaliczana była w obozie do prac najcięższych. Podczas jej wykonywania często zabijano więźniów. Zdarzało się, że liczba ofiar sięgała od kilku do kilkudziesięciu.
Żwirownia koło „Theatergebäude” – to także teren, z którego dokonana została przez Jana Nowaczka (nr 8488) ucieczka o tragicznych następstwach, a jego samego po schwytaniu i zakończeniu śledztwa rozstrzelano pod Ścianą Straceń w dniu 27 sierpnia 1942 r.
Adam Cyra
Oświęcim, dnia 28 sierpnia 2013 r.