Wprawnym Okiem Historyka Rok temu, 29 lipca 2012 r., zmarł August Kowalczyk – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser
Urodził się 15 sierpnia 1921 r. w Tarnawej Górze. Ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły w Dębicy. Jesienią 1939 r. postanowił przedostać się do Wojska Polskiego we Francji. Aresztowano go na terenie Słowacji, a następnie 4 grudnia 1940 r. przywieziono w transporcie więźniów do KL Auschwitz i oznaczony numerem obozowym 6804. W obozie pracował m.in. przy budowie zakładów Buna-Werke oraz rozbiórce domów po wysiedlonych mieszkańcach Monowic.
W dniu 28 maja 1942 został przeniesiony za kontakty z ludnością cywilną Oświęcimia do karnej kompanii w KL Auschwitz II-Birkenau. Wcześniej skierowano do niej około czterystu młodych Polaków, którzy byli przywiezieni do KL Auschwitz I (obóz macierzysty) z dystryktu warszawskiego i krakowskiego w latach 1940-1941. Kilku z nich wezwano z Birkenau i rozstrzelano w dniu 4 czerwca 1942 r.
W dwa dni później, na polecenie obozowego gestapo, odbyła się pod Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku nr 11 następna egzekucja kilkuosobowej grupy więźniów z karnej kompanii. Pozostali zdawali sobie sprawę z tego, że zginą w wyniku morderczych warunków w niej panujących lub zostaną rozstrzelani, a więc nie mają żadnych szans na przeżycie.
Próbę ucieczki August Kowalczyk wraz z innymi więźniami karnej kompanii podjął 10 czerwca 1942 r. Z miejsca pracy w Brzezince rzuciło się do ucieczki pięćdziesięciu więźniów. Podczas pościgu większość uciekinierów schwytano, a w trakcie jego trwania zastrzelono trzynastu więźniów. Jedynie dziewięciu uczestnikom buntu udało się zbiec. Nazajutrz, 11 czerwca, rozstrzelano w odwet dwudziestu więźniów i zabito w komorze gazowej tzw. „czerwonego domku” około trzystu dwudziestu dalszych więźniów karnej kompanii.
August Kowalczyk po ucieczce ukrywał się w zbożu na terenie miejscowości Bojszowy, gdzie został odnaleziony przez okoliczne kobiety. Zapewniły mu one żenskie przebranie i wskazały miejsce bezpiecznego schronienia. Przebywał przez siedem tygodni w kryjówce na poddaszu jednego z domów w tej śląskiej miejscowości, a następnie z fałszywymi dokumentami przedostał się do Generalnego Gubernatorstwa. Początkowo znalazł schronienie na zamku w Pieskowej Skale, gdzie pracował w z mieszczącym się tam sierocińcu dla dzieci polskich z Wołynia i Podola, których rodzice zostali zamordowani przez nacjonalistów ukraińskich. Później do końca wojny działał w szeregach AK w powiecie miechowskim.
Po wojnie zadebiutował jako aktor w teatralny. W latach 1968-1981 był dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Polskiego w Warszawie. Znano go również z wielu ról filmowych:
„Piątka z ulicy Barskiej” (1953) jako Zenon,
„Pokolenie” (1954) jako ksiądz,
„Rok pierwszy” (1960) jako oficer UB,
„Kwiecień” (1961) jako major Lipiec, prokurator wojskowy,
„Milczące ślady” (1961) jako „Piorun”, dowódca oddziału,
„Drugi brzeg” (1962) jako sędzia śledczy,
„Barwy walki” (1964) jako rotmistrz, dowódca oddziału NSZ,
„Rękopis znaleziony w Saragossie” (1964) jako aresztujący van Wordena w imieniu św. Inkwizycji,
„Stawka większa niż życie” (1967-1968) jako SS-Sturmbannführer Johann Dehne,
„Epilog norymberski” (1970) jako generał Alfred Jodl,
„Chłopi” (1973) jako wójt,
„Wielka miłość Balzaka” (1973) jako jasnowidz,
„Janosik” (1974) jako austriacki generał,
„Gniazdo” (1974) jako dostojnik na dworze czeskim,
„Wergili” (1976) jako dyrektor Muzeum Auschwitz-Birkenau,
„Polskie drogi” (1976-1977) jako gestapowiec Schröder,
„Sekret Enigmy” (1979) jako płk. Rivet ze sztabu generalnego armii francuskiej,
„Alchemik” (1988) jako Seton,
„Rób swoje, ryzyko jest twoje” (2002) jako lekarz więzienny.
Kiedy przeszedł na emeryturę w 1981 r., rozpoczął działalność w Zarządzie Głównym Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem w Warszawie. Dla młodzieży szkolnej przygotował monodram „6804”, w którym opowiadał o swoich przeżyciach w KL Auschwitz. Odwiedził tysiące szkół na terenie całej Polski, przekazując młodzieży świadectwo o piekle obozowego życia. Ostatnie „6804 wystąpienie”, które symbolicznie zbliżone było do jego obozowego numeru, odbyło się na terenie byłego KL Auschwitz II-Birkenau, 10 czerwca 2012 r. W 70. rocznicę swojej ucieczki wtedy po raz ostatni opowiadał o jej przebiegu.
W 1995 r. ukazała się książka jego autorstwa, zatytułowana „Refren kolczastego drutu: Trylogia prawdziwa”, przetłumaczona później na język francuski. August Kowalczyk zawarł w niej wspomnienia z pobytu w Auschwitz-Birkenau, opisał ucieczkę i przedstawił okres ukrywania się aż do wyzwolenia w styczniu 1945 r.
Zmarł 29 lipca 2012 r. w hospicjum w Oświęcimiu. Placówka ta powstała, m.in. dzięki staraniom Augusta Kowalczyka, jako podziękowanie byłych więźniów KL Auschwitz za pomoc niesioną im przez mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej w latach wojny.
Pomnik-Hospicjum Miastu Oświęcim, tak brzmi jego oficjalna nazwa, otwarto na początku czerwca 2012 r.. Życzeniem aktora, który od pewnego czasu zmagał się z chorobą nowotworową, było spędzić w nim ostatnie dni swojego życia.
Pogrzeb Augusta Kowalczyka odbył się 9 sierpnia na Powązkach Wojskowych w Warszawie. W uroczystości żałobnej – prócz najbliższej rodziny – uczestniczyli także byli więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych, przedstawiciele środowiska aktorskiego oraz przyjaciele i współpracownicy, tworzący razem z Nim tworzył oświęcimskie hospicjum. Żegnali go również liczni wielbiciele jego talentu i ci, którym przez lata z ogromnym zaangażowaniem przekazywał świadectwo o niemieckim obozie Auschwitz-Birkenau.
Adam Cyra
Oświęcim, dnia 23 lipca 2013 r.