Wprawnym Okiem Historyka W sierpniu 2013 r. minie 70. rocznica Akcji „Oderberg” – jednej z największych operacji represyjnych przeprowadzonych przeciwko Polakom na terenie Prowincji Górnośląskiej przez okupanta niemieckiego podczas drugiej wojny światowej. Tematowi temu Bohdan Piętka poświecił obszerny artykuł, zatytułowany Akcja „Oderberg”, który został opublikowany w najnowszym wydaniu „Zeszytów Oświęcimskich” nr 27.
Akcja „Oderberg” została wymierzona w polskie podziemie lewicowe na terenie powiatów będzińskiego i sosnowieckiego oraz chrzanowskiego. Przeprowadzono ją w nocy z 11 na 12 sierpnia 1943 r. w kilkunastu miejscowościach. Aresztowania objęły około 750 Polaków, w tym całe rodziny łącznie z małymi dziećmi. Osoby dorosłe trafiły do obozów koncentracyjnych – głównie KL Auschwitz. Dzieci skierowano natomiast do tzw. Polenlagrów, skąd w sierpniu 1944 r. wysłano je obozu karnego w Potulicach koło Bydgoszczy.
Ogółem liczba Polaków skierowanych do KL Auschwitz w ramach Akcji „Oderberg” mieści się prawdopodobnie w przedziale 300-400 osób. Większość z nich zginęła w obozie. Ponadto aresztowano co najmniej 213 dzieci. Po odebraniu ich matkom w więzieniu w Mysłowicach, umieszczono je w tzw. Polenlagrze nr 82 w Pogrzebieniu (Pogrzebin) koło Raciborza na terenie rejencji opolskiej. Następnie, pod koniec września 1943 r. większość z nich została podzielona na grupy i skierowana do innych Polenlagrów znajdujących się na terenie Prowincji Górnośląskiej. Niektóre z uwięzionych dzieci miały mniej niż 2 lata. Najmłodsza była trzymiesięczna Barbara Starczewska, a Ewa Wszędobyl urodziła się po aresztowaniu, w obozie w Pogrzebieniu. Część dzieci osadzonych w Polenlagrach zmarła, nieliczne zwolniono, inne zaginęły po wywiezieniu w głąb Niemiec.
Wędrówka dzieci aresztowanych podczas Akcji „Oderberg” po Polenlagrach trwała prawie rok. W połowie 1944 r. część dzieci zgromadzono w obozie w Żorach pod Rybnikiem, a stamtąd przewieziono je do obozu w Bohuminie (Oderbergu), skąd trafiły do Potulic koło Bydgoszczy. Pobyt w tym obozie był dla nich straszliwą udręką. Za najmniejsze przewinienia były surowo karane, w tym m.in. pozbawianiem posiłku, biciem i pobytem w karcerze oraz różnorodnymi szykanami. Bez względu na porę roku dzieci musiały uczestniczyć w uciążliwych apelach, stojąc po kilka godzin tylko w bieliźnie, często bez butów.
Obóz w Potulicach został wyzwolony 21 stycznia 1945 r. przez wojska sowieckie i polskie. Po wyzwoleniu czterej mieszkańcy Czeladzi zorganizowali dwa transporty, którymi przywieziono z Potulic do Zagłębia Dąbrowskiego 157 polskich dzieci – nie tylko tych aresztowanych podczas Akcji „Oderberg”. Zdecydowana większość z nich była sierotami.
Przybycie do Czeladzi pierwszego transportu 54 wyzwolonych dzieci miało miejsce 19 lutego 1945 r. Od wielu lat wydarzenie to co roku jest upamiętniane obchodami, w których uczestniczą najmłodsze ofiary Akcji „Oderberg” – dzisiaj liczące ponad 70 lat.
Na tegorocznym spotkaniu w Czeladzi tak wypowiedział się Bohdan Piętka:
Bardzo się cieszę, że najmłodsze ofiary co roku 19 lutego przypominają w Czeladzi o tragedii z sierpnia 1943 r. Cieszę się, że uczestniczą w tym władze tego miasta, a w tym roku także samorządu wojewódzkiego. Trzeba tę tradycję koniecznie utrzymać także wtedy, gdy tych najmłodszych świadków już zabraknie.
Z wyjątkiem obelisku w Czeladzi ku czci najmłodszych ofiar Akcji „Oderberg” – znajdującego się przed budynkiem obecnego Muzeum Saturn, gdzie w 1945 r. zorganizowano sierociniec dla wyzwolonych dzieci – nie upamiętniono do dzisiaj ofiar tej akcji w żadnej innej miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego i powiatu chrzanowskiego, a przecież należałoby poświęcić dorosłym ofiarom Akcji „Oderbrg” również jakieś tablice pamiątkowe w Sosnowcu czy Chrzanowie.
Dla upamiętnienia 70. rocznicy Akcji „Oderberg” Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem organizuje w dniach od 26 do 28 kwietnia 2013 r. wyjazd edukacyjny do Potulic, gdzie znajdował się niemiecki obóz karny, w którym m.in. więziono dzieci – ofiary tej tragicznej akcji.
Adam Cyra
Oświęcim, dnia 28 lutego 2013 r.