Pomnik na starym cmentarzu w Olkuszu

W dniu 12 czerwca 2005 r. nastąpiło odsłonięcie na starym cmentarzu w Olkuszu pomnika poświęconego pamięci mieszkańców ziemi olkuskiej zamordowanych w czasie drugiej wojny światowej w hitlerowskiej w więzieniach i obozach koncentracyjnych.

Autorką projektu pomnika jest Katarzyna Krzykawska, absolwentka Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, która również kierowała pracami związanymi z jego wykonaniem. Pomnika składa się z dwóch części. „Pierwszą – napisała Katarzyna Krzykawska – stanowi poziomy monolit w kształcie półkolistego powiększającego się ku środkowi „ofiarnego stosu” symbolizującego falę ludobójstwa. Na jego frontowej pochyłej ścianie wykuto ręcznie napis: „Mieszkańcom Olkusza i ziemi olkuskiej zamordowanym w obozach koncentracyjnych i hitlerowskich więzieniach w latach 1940-1945 w hołdzie społeczeństwo, Olkusz 2005”.

Ponadto na jego frontowej pochylonej ścianie wykuty ręcznie powyższy tekst zakończony jest w najwyższym punkcie płaskorzeźbą Krzyża Oświęcimskiego. „Płaskorzeźba – jak stwierdza twórczyni pomnika – wzbogacona elementem drutu kolczastego w metaloplastyce stanowi centralny zwornik całości. Wewnętrzna pionowa ściana „Ofiarnego Stosu” mieści wiercone w bryle gniazda na urny z ziemią z obozów koncentracyjnych. Całość zamyka na obwodzie półkula-zespół ażurowo uszeregowanych pionowych brył kamiennych, każda osadzona na specjalnej zalewie betonowej. Przednie pionowe ściany brył szlifowane stanowią tablice dla tekstów. Nazwiska ofiar grupowane są alfabetycznie w układzie obozów koncentracyjnych zakończone zbiorowym tekstem dla ofiar bezimiennych. Na ostatnie z tablic został umieszczony napis: „Pamięci kilkunastu tysięcy Żydów z Olkusza i ziemi olkuskiej, głównie bezimiennych ofiar komór gazowych w KL Auschwitz-Birkenau i w Bełżcu” oraz cytat „Różne są języki naszych modlitw, lecz łzy są zawsze takie same Abraham Joshue Heschel”.

Intencje pomysłodawców budowy pomnika najlepiej oddają słowa Prymasa Tysiąclecia kardynała Stefana Wyszyńskiego: „Gdy gaśnie pamięć ludzka wówczas mówią kamienie”.

Na pięciu kamiennych tablicach na wieczne czasy utrwalone zostały nazwiska – Polaków i Żydów – mieszkańców ziemi olkuskiej, którzy zginęli w obozach koncentracyjnych: Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Gross-Rosen, Mauthausen-Gusen, Mittelbau, Neuengamme, Ravensbrück i Sachsenhausen , opracowane przez starszego kustosza dr. Adama Cyrę z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu:

AUSCHWITZ
ADAMCZYK JAN, ADAMCZYK JANINA, AUSSCHENKER GERSCHON ISRAEL, BAGIEŃSKI ZDZISŁAW, BAGIŃSKI WACŁAW, BARAN EDWARD, BARAN KATARZYNA, BARAN LUDWIK, BARAN STANISŁAW, BARCZYK BOLESŁAW, BARCZYŃSKI WŁADYSŁAW, BĘBENEK MIECZYSŁAW, BIAŁY BRONISŁAW, BIEŃ STANISŁAW, BOBYLA LEOKADIA, BOCZEK ROMAN, BODZIOCH STANISŁAW, BRAT JACHETA, BRATEK WIKTOR, BRYZIK STANISŁAW, CAPIGA CZESŁAW, CEBO ANTONI, CEBO TEOFIL, CHODOROWSKI ANZELM, CIECHANOWICZ PIOTR, CURYŁO BRONISŁAWA, CURYŁO STEFAN, CYGLER CHAIM, CYMBLER HARKA, CZARNECKI MARIAN STEFAN, CZARNOTA ANIELA, CZARNOTA FRANCISZKA, CZARNOTA JÓZEF, CZARNOTA JÓZEF, CZARNUL STEFAN, CZECH CZESŁAW, CZECH LEON, DĘBSKA FRANCISZKA, DĘBSKA MARIA, DĘBSKI STEFAN, DŁUGOSZEWSKI JAN, DROZDOWSKI STEFAN, DROŻYŃSKA MARIA, DROŻYŃSKI STANISŁAW, DZIEDZIC TADEUSZ, DZIEWIECKI FAJTEL, DZIURA MARIAN, DZIWAK STANISŁAW, EIZENMAN BEREK ISRAEL, ENGLARD CHIL, FABIJAŃSKI STEFAN, FILIPEK DONAT, FISZEL LAJB, FRANKOWSKI MIECZYSŁAW, GAŁKA EMILIA, GRZEGORCZYK JAN, GWIAZDA TADEUSZ, HABERKA WŁADYSŁAW, HAGNA ROMAN, HALEJAK MARIA, HENZOLDT KAZIMIERZ, HONDEL JÓZEF, HRABIA EDWARD, JAGODZIŃSKA TERESA, JANECZKA WINCENTY, JANUSZEK ANTONI, JAŃCZYK STANISŁAW, JARNO LEOPOLD, JASICA HELENA, JAWORSKI JÓZEF, JELEŃ ZOFIA, JĘDRUSZEK STEFAN, JOCHYMEK ANTONI, JURCZYK IGNACY, JURCZYK STANISŁAW, JUSTYN FRANCISZEK, KACZMARZYK MARIAN, KAPTUR MARIA, KAROŃ WŁADYSŁAW, KASPERCZYK JAN, KASPERKIEWICZ STEFAN, KASPRZYK BRONISŁAW, KAZIBUT JULIUSZ, KAZNODZIEJ ZBIGNIEW, KIERES MARIAN, KLICH JAN, KLICH JÓZEF, KLICH WINCENTY, KOCJAN EDWARD, KORCIPA JÓZEF, KOŚCIŃSKI BRONISŁAW, KOZAK BOLESŁAW, KOZIOŁ JULIAN, KOZIOŁ STANISŁAW, KRZYSTAŃSKI JAN, KUBICZEK JÓZEFA, KUBICZEK ŁUCJA, KUDERA PROSPER, KUDŁA JAN, KULAWIK KRYSTYNA, KULESA STANISŁAW, KULIKOWSKA BALBINA, KURTZ FRYDERYKA SARA, KWIATKOWSKI WALENTYN, LATACZ STEFAN, LATACZ WOJCIECH, LEKSTON STANISŁAW, LESER CHAIM ISRAEL, LEŚ EDWARD, LISIAKIEWICZ WŁADYSŁAWA, LUPA WIESŁAW, ŁASKAWIEC ZYGMUNT, ŁYDKA JAN, ŁYDKA JÓZEF, MACHAJSKI AUGUSTYN, MARCINKOWSKI CZESŁAW, MARCINKOWSKI STANISŁAW, MARCZYK WŁADYSŁAW, MARDZIAŁEK JÓZEF, MARKIEWICZ IGNACY, MATERKA MAGDALENA, MICHALSKI JÓZEF, MIGAS STANISŁAW, MISZTAL FRANCISZEK, MISZTAL WŁADYSŁAW, MORGEN ISER, MUDYNA EUGENIUSZ, MULARCZYK ANTONI, MULARCZYK JAN, MULARCZYK JÓZEF, MULARCZYK STEFAN, MUSZALSKA ANASTAZJA, NAWROT FELIKS, NAWROT TADEUSZ, NIEMCZYK PIOTR, NIEMCZYK STANISŁAW, NOWAK IGNACY, NOWAK JÓZEF, NOWAK WINCENTY, ORBACH NAFTALI, ORBACH WOLF, ORZECHOWSKI EDWARD, OTOK STEFAN, PACIEJ JAN, PALACZ FRANCISZEK, PASIERB JAN, PAWŁOWSKI HENRYK, PENKALA JAN, PERGRYCHT JAKOB, PETLIC MARIANNA, PIASECKI WŁADYSŁAW, PIĄTEK LEON, PIĄTEK ŁUKASZ, PIĄTEK WŁADYSŁAW, PIEKOSZEWSKA ANASTAZJA, PIEKOSZEWSKI JAN, PIETRASZEWSKI JÓZEF, PIETRZYK WŁADYSŁAW, PIŁKA JÓZEFA, PIOTROWSKA MARIA, PODGÓRSKI JAN, POSELEK KAZIMIERZ, PROBIERZ STANISŁAW, PURAK WITOLD, REPPER MARGOT SARA, REPPER VIKTORIA, ROGÓŻ TOMASZ, ROGÓŻ WINCENTY, ROSOŁEK KATARZYNA, ROSOŁEK MARIA, ROTARSKI BOGDAN, ROTENBERG MARIA, ROZLAŁ STANISŁAW, RUSIK JÓZEF, SADOWSKA WANDA, SAPIŃSKI ZYGMUNT, SCHOLZ RUDOLF, SEWERYN HENRYK, SIUDA MARIA, SKÓRA FRANCISZEK, SKUPIEŃ JAN, SŁABOŃ FRANCISZEK, SOSNOWSKI JAN, SPYRA TEODOR, STACH FRANCISZEK, STACH JÓZEFA, STACH SALOMEA, STAHL ABRAM, STAMIROWSKA ANNA, STARCZYNOWSKI ANDRZEJ, STASZKIEWICZ AUGUSTYN, STERA MARIANNA, STRUZIK MIECZYSŁAW, SUSZLIK PAWEŁ, SWĘDZIOŁ JÓZEF, SWĘDZIOŁ STANISŁAW, SYGUŁA JAN, SZCZEPANEK FRANCISZEK, SZCZEPANEK STANISŁAW, SZCZYGIEŁ KONSTANTY, SZELĄG TADEUSZ, SZROMIK WŁADYSŁAW, SZTYCKI PINKUS LEJB, SZTYLER STANISŁAW, SZUBA HONORATA, SZYMCZYK JÓZEF, ŚLĘZAK JAN, ŚWIDA TADEUSZ, ŚWIDZIŃSKI JULIAN, TRACZ HELENA, TRZCIONKOWSKI MARIAN, WADOWSKI MAKSYMILIAN, WAWRZECKI JÓZEF, WĄS JÓZEF, WOCZYK FRANCISZKA, WOJDYŁA SZYMON, WOLNICKI JAN, WOŹNICZKO LEONARD, WSPANIAŁY ZENON, ZADOROŻNA SABINA, ZIAJA STEFAN, ZIĘTEK STEFAN, ZIĘTEK TADEUSZ, ZUB JAN, ŻUREK ANDRZEJ
BUCHENWALD
DĘBSKI WŁADYSŁAW, FERDEK WŁADYSŁAW, KAŁUŻA JAN, KRZEMIŃSKI PIOTR, LEVIT JOSEF, RAJCHMAN JERZY, RYDZYK FRANCISZEK, SIKORA JAN, SZCZERBA STANISŁAW
DACHAU
BARANEK STANISŁAW, BINEK JAN, BRODZIŃSKI ROMAN, GRACA HENRYK
FLOSSENBÜRG
GALAS STANISŁAW, KALARUS WŁADYSŁAW
GROSS-ROSEN
GÓRBIEL JERZY, GÓRBIEL STANISŁAW, KALARUS JÓZEF, KALARUS TADEUSZ, KAŁUŻA KAROL, KŁYSIŃSKI WŁADYSŁAW, KOCJAN PIOTR, ŁYDKA FELIKS, NAWARA PIOTR, OTRĘBSKI MARIAN, PAPIERNIK JÓZEF, SZOTA KAZIMIERZ, WÓJCICKI BOLESŁAW, ŻUREK MICHAŁ
MAUTHAUSEN-GUSEN
ALEKSIEJEW ALEKSANDER, BACHTIG HENRYK, BARCZYK STANISŁAW, CEMBRZYŃSKI JÓZEF, CEMBRZYŃSKI STANISŁAW, CHMIELEWSKI HENRYK, CZERWIŃSKI JÓZEF, CZERWIŃSKI STANISŁAW, DUBIEL JÓZEF, FECZKO KAROL, GORAJ ANTONI, IMIOŁEK STANISŁAW, JAGODZIŃSKI WIESŁAW, JUSZCZYK KONRAD, KIKA PIOTR, KORDASIEWICZ WŁADYSŁAW, KRAWCZYK MARIAN, KRZEPISZ STANISŁAW, KULAWIK MARIAN, OSNOWSKI FRANCISZEK, PARAS STEFAN, PIELKA PIOTR, RAJ JAN, RATOŃ PIOTR, ROTMENCZ MAJER, ROTARSKI BOGDAN, RYŚ BRONISŁAW, SIERMANTOWSKI ANTONI, SMULSKI STANISŁAW, SOŚNIERZ JÓZEF, SUWALSKI BOLESŁAW, SUWALSKI JÓZEF, SZCZĘSNY KAZIMIERZ, TYLEC HENRYK, WIERCIOCH PIOTR, WYGAŚ BRONISŁAW, WYGAŚ FRANCISZEK, ZIARNO BOLESŁAW, ZUB FRANCISZEK
MITTELBAU-DORA
FLOREK JAN, GOC JAN, LEŚNIAK TADEUSZ, PIERWOCHA JAN, TREPKA ANDRZEJ, TRZCIONKOWSKI ANTONI, URBAN MARIAN, WIECZOREK WACŁAW, ZGADZAJ WINCENTY
NEUENGAMME
OTRĘBSKI FRANCISZEK, PROHFESSORSKI MAJEM
RAVENSBRÜCK>
MATUSIAK ANTONI
SACHSENHAUSEN
JEZIORAŃSKI ZBIGNIEW, STARCZYŃSKI ZDZISŁAW
HITLEROWSKIE WIĘZIENIA
BYTOM
PIĄTEK IZYDOR
KATOWICE
MACKIEWICZ WŁADYSŁAW, ŻOŁĄDŹ ROMAN
MYSŁOWICE
CURYŁO BOLESŁAW, KALARUS MARIA, KOCHAŃSKI KAROL, KOCHAŃSKI WINCENTY, KORNOBIS STANISŁAW, WALNIK ADAM, WOWCZYK TADEUSZ
SOSNOWIEC
BANYŚ BOGUSŁAW, GAŁKA WINCENTY, GAŁKA FRANCISZEK, HAŁECZEK ALEKSANDER, HERIAN STANISŁAW, KLICH STANISŁAW, KLUCZEWSKI JÓZEF, KOCJAN JAN, KRÓL FRANCISZEK, KULIG JAN, KUŚMIERCZYK KAROL, ŁASKAWIEC JAN, MAKUSEK RYSZARD, POLAN STANISŁAW, PORADA EUGENIUSZ, RYDZEK STANISŁAW, SEWESTIANÓW KONSTANTY, SIKORA JAN, SROKOSZ KONSTANTY, STARCZYNOWSKI BOGUSŁAW, SZCZUBIAŁ STANISŁAW, ŚWIERCZ JAN, ZACŁONA WŁADYSŁAW
ORAZ PAMIĘCI TYCH OFIAR, KTÓRYCH IMION I NAZWISK LUB MIEJSCA ŚMIERCI NIE ZDOŁANO USTALIĆ.

Odsłonięcie pomnika w dniu 12 czerwca 2005 r. zgromadziło wielu gości, wśród których był także wojewoda małopolski Jerzy Adamik oraz samorządowcy, parlamentarzyści, oficerowie Wojska Polskiego, przedstawiciele władz kościelnych, byli więźniowie obozów koncentracyjnych, pracownicy Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu i członkowie Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem. Społeczność żydowską reprezentował przewodniczący gminy żydowskiej z Katowic – Andrzej Młynarski oraz Henryk Mandelbaum, który urodził się w Olkuszu i był więźniem KL Auschwitz, nr 181970. Ceremoniałowi asystowała kompania honorowa ze sztandarem 6. Brygady Desantowo-Szturmowej z Krakowa.

Akt erekcyjny pomnika wmurowali wojewoda Jerzy Adamik, Andrzej Młynarski, Tadeusz Taborek – przewodniczący Powiatowej Rady Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Kazimierz Czarnecki – prezes Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych (Koło nr 2) w Olkuszu, który był inicjatorem powstania pomnika i przewodniczącym społecznego komitetu jego budowy.

Następnie wmurowane zostały przy pamiątkowych tablicach urny z ziemią z terenu obozów, w których ginęli mieszkańcy ziemi olkuskiej. Aktu tego dokonali ci, którzy przeżyli pobyt w hitlerowskich obozach lub ich krewni. Modlitwę przy pomniku odmówiono w obrządku katolickim i żydowskim. Uroczystości na starym cmentarzu zakończono złożeniem pod pomnikiem wiązanek kwiatów przez delegacje i olkuszan.

Druga część uroczystości odbyła się w Miejskim Ośrodku Kultury w Olkuszu, gdzie kilkudziesięciu osobom, instytucjom i firmom wręczono okolicznościowe dyplomy i medale za zasługi w budowie pomnika. Tam również odbyła się promocja książki Adama Cyry „Mieszkańcy ziemi olkuskiej w hitlerowskich więzieniach i obozach koncentracyjnych”, która została wydana dzięki staraniom Urzędu Miasta i Gminy w Olkuszu oraz Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Adam Cyra
Oświęcim – Olkusz, 2 stycznia 2006 r.

Obejrzyj galerię zdjęć, których autorem jest Sławomir Mucha: