Wysiedlenia w ramach akcji „Wisła” przez Oświęcim

Akcja „Wisła” – 70. rocznica

28 marca 1947 r. w Jabłonkach na terenie Bieszczad zginął w zasadzce Ukraińskiej Powstańczej Armii gen. Karol Świerczewski. Pod wrażeniem tej śmierci następnego dnia, 29 marca 1947 r., Biuro Polityczne Polskiej Partii Robotniczej postanowiło „w ramach akcji represyjnej wobec ludności ukraińskiej […] w szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane na tereny odzyskane […] nie tworząc zwartych grup i nie bliżej niż 100 km od granicy”.

Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR)

W dniu 27 lipca 1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, będący tymczasowym organem komunistycznej władzy wykonawczej, zawarł z rządem ZSRR układ o polsko-sowieckiej granicy państwowej. Zapadły wówczas decyzje odnośnie losów ludności polskiej, ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej i żydowskiej zamieszkującej po obydwu stronach nowo powstałej  linii granicznej. Ostatecznie  zostały one określone w dwustronnych układach z trzema republikami sowieckimi: białoruską, ukraińską i litewską. Porozumienia te zostały podpisane we wrześniu 1944 r.  Ustalono w nich także utworzenie terenowych placówek do spraw przesiedleń. Na pojałtańskim terytorium Polski instytucje przesiedleńcze utworzył Państwowy Urząd Repatriacyjny.

 

Geneza i powstanie Państwowego Urzędu Repatriacyjnego

Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) powstał 12 października 1944 r. na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 7 października 1944 r. Jego działalność obejmowała organizację repatriacji ludności z obszarów innych państw na teren Polski,  regulowanie w sposób planowy napływu repatriantów,  opiekę sanitarno – żywnościową nad nimi oraz planowe rozmieszczenie repatriantów i organizację ich osadnictwa, prowadzenie pomocy repatriantom w zakresie odbudowy ich warsztatów pracy oraz popieranie repatrianckich zrzeszeń i instytucji społecznych w kraju i za granicą.

W kilka miesięcy później PUR został podporządkowany Ministrowi Ziem Odzyskanych  i podlegał mu do 1949 r. kiedy to ustawą z dnia 11 stycznia 1949 r. zlikwidowano to ministerstwo, a PUR podporządkowano ponownie Ministrowi Administracji Publicznej.

 

Punkt Odżywczo – Sanitarny PUR w Oświęcimiu

Punkt Odżywczo-Sanitarny PUR (PO-S PUR) w Oświęcimiu utworzony został we wrześniu 1945 r. i podporządkowany został początkowo Powiatowemu Oddziałowi PUR w Białej Krakowskiej, a od połowy 1946 r. Powiatowemu Oddziałowi PUR w Chrzanowie.

Punkty odżywczo – sanitarne jako części składowe oddziałów powiatowych PUR  nie posiadały  rozbudowanego aparatu administracyjnego, a zadania przez nich wykonywane koncentrowały się na udzielaniu pomocy aprowizacyjnej oraz sanitarnej dla przemieszczanych transportów repatriantów i przesiedleńców. Przez  PO-S w Oświęcimiu do końca 1945 r. przemieszczały się głównie transporty z Polakami wysiedlanymi z terenów Rzeczypospolitej zajętych przez Związek Sowiecki oraz repatriantami z Zachodu, natomiast od połowy 1946 r. byli to głównie przesiedleńcy z terenów powiatów rzeszowskiego, nowosądeckiego, przemyskiego, gorlickiego, jasielskiego narodowości ukraińskiej, wysiedlani na tereny zachodniej Polski.  Po rozpoczęciu akcji „Wisła ” w kwietniu 1947 r. zwiększyła się ilość transportów z przesiedleńcami, którymi byli głównie Łemkowie.

Likwidacja PUR PO-S w Oświęcimiu następowała stopniowo. Rozpoczęto ją 22 maja 1948 r. od likwidacji części obowiązku związanych ze sprawami sanitarnymi i od 26 maja istniał jako Punkt Odżywczy (PO) w Oświęcimiu z 4 osobową obsadą, który działał formalnie do 8 sierpnia 1948 r., kiedy to został zlikwidowany, a jego zadania przejęte zostały przez Powiatowy Oddział PUR w Krakowie. Ostateczna likwidacja działalności PUR PO-S w Oświęcimiu nastąpiła z końcem 1948 r.

Punkt Odżywczo-Sanitarny w Oświęcimiu w latach 1945-1948

Punkty odżywczo – sanitarne (PO-S)  Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) po wojnie tworzone były głównie przy szlakach kolejowych, którymi przemieszczano repatriantów i osiedleńców. Niewątpliwie Oświęcim był takim miejscem  ponieważ położony jest niedaleko Śląska w rozwidleniu dwóch szlaków kolejowych prowadzących w stronę Krakowa. W Oświęcimiu istniała też infrastruktura potrzebna do zorganizowania takiego punktu.

PUR PO-S w Oświęcimiu mieścił się w dwóch barakach, które były usytuowane w pobliżu dworca kolejowego w Oświęcimiu (teren ten zajmuje dzisiaj nieczynny hotel „Glob”). W jednym z tych baraków mieściły się trzy biura, kuchnia i magazyn z darami UNRA (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), natomiast w drugim ambulatorium, izba chorych z dwudziestoma łóżkami polowymi i magazyn żywnościowy. Personel tej placówki liczył dziesięć osób. Obok mogły się równocześnie zatrzymać cztery pociągi na torach szerokotorowych i jeden na torach, o normalnym odstępie kół, na który przeładowywano transporty przybyłe w pociągach szerokotorowych. Przeładunek nieraz trwał kilka dni. Pociągi przyjeżdżały m.in. z Kołomyi, Stanisławowa  i Tarnopola oraz z Rzeszowa  i Sanoka.

W latach 1945-1946 r. na stacji kolejowej w Oświęcimiu zatrzymywały się  liczne transporty z repatriantami i przesiedleńcami. W niektórych transportach byli repatrianci z Niemiec i Francji. W pozostałych repatrianci z Kresów i przesiedleńcy ze wschodnich ziem polskich. Wśród nich było wielu chorych, starców, inwalidów i matek z małymi dziećmi, którym społeczność oświęcimska śpieszyła z pomocą, przynosząc odzież i żywność dla dzieci.

W 1947 r. nadal były liczne transporty, którymi przewieziono około 20 tysięcy osób wraz z bydłem, końmi i trzodą chlewną. Byli to przesiedleńcy przywiezieni m.in. z Sanoka, Rzeszowa, Limanowej, Starego Sącza i Jasła oraz małe grupy repatriantów z Anglii, Francji, Niemiec oraz Węgier i Włoch. Repatrianci z Francji, to osoby, które wyemigrowały przed 1939 r., a wówczas powracały  z rodzinami do Polski. Nadal przybywały  także pociągi z repatriantami z Kresów,  np. transport ze Złoczowa.

Dodatkowo w ramach Akcji „Wisła” od maja do lipca 1947 r. przez węzeł kolejowy w Oświęcimiu przejechało 269 transportów z 77.052 osobami. Dworzec kolejowy Oświęcim stal się punktem filtracyjnym, gdzie wybierano z transportów podejrzanych o współpracę z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów – Ukraińską Powstańczą Armią (OUN-UPA), kierując ich bez wyroków do Centralnego Obozu Pracy „Jaworzno” lub do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Krakowie dla przeprowadzenia doraźnego śledztwa.

Od sierpnia 1947 r. do PUR PO-S w Oświęcimiu nadal kierowane były jeszcze osoby narodowości ukraińskiej, głównie Łemkowie.  Na ten temat możemy przeczytać w piśmie PO-S  w Oświęcimiu z dnia 30 września 1947 r., skierowanym do PUR Oddział Kraków: „Z Akcji „W” nadchodzą sporadycznie indywidualne rodziny i pojedyncze osoby. Zdarzają się dość częste wypadki, że osoby te są przekazywane przez PUR – Powiatowe Oddziały z woj. Rzeszów, bez bliższych danych wyjazdu i numeru transportu, brak tych danych utrudnia dalsze skierowanie do Punktów Rozładunkowych. Są i także wypadki, że śmiertelnie chore osoby są przesyłane na PO-S w Oświęcimiu bez żadnych danych i te osoby Punkt skierowuje do szpitala, gdzie po paru dniach osoba umiera. (…) to miało miejsce z ob. Katarzyną Cholawską, ur. 15 grudnia 1933 r., odesłana do szpitala 3 września 1947 r., zmarła tam 26 września tegoż roku”

 

Potwierdzeniem powyższych stwierdzeń były wcześniejsze dwa zgony, które odnotowano w maju 1947 r.  W czasie jazdy transportu do Oświęcimia zmarł Jan Osmak, mający 76 lat, który pochodził ze wsi Olszanica, pow. Lesko. Ciało zmarłego zabrano z pociągu na stacji kolejowej w Oświęcimiu celem pogrzebania. Powodem śmierci miał być uwiąd starczy. W podobnych okolicznościach zmarła Anna Trefenko ze wsi Gaszowa, pow. Sanok, natomiast Rozalia Strzelec, ur. w 1875 r. w Bochuczu, pow. Przemyśl, zmarła po przyjeździe do Oświęcimia. Pochówkiem zmarłych zajęła się gmina Brzezinka.

 

Miały miejsce również tragiczne zdarzenia, np. 14 czerwca 1947 r. na stacji kolejowej w Oświęcimiu  poniósł śmierć pod kołami pociągu przez własną nieostrożność Wiktor Harywczak ze wsi Stawisza, pow. Gorlice, narodowości ukraińskiej, ur. w 1857 r., przywieziony transportem, który miał oznaczenie „R” nr 222.

Ponadto były wypadki przywożenia Łemków, którzy po ich wywiezieniu na Ziemie Zachodnie uciekali i wracali w swoje rodzinne strony, położone na terenie województwa nowosądeckiego. Tam aresztowali ich funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa (UB) z Nowego Sącza, a następnie dostarczali ich do PUR w Oświęcimiu celem odesłania ich z powrotem na Ziemie Zachodnie. Wspomniane UB przywoziło także do Oświęcimia nowosądeckich Łemków, którzy ukrywali się w swoich miejscowościach przed przesiedleniem na Ziemie Zachodnie.

 

Od stycznia do lipca 1948 r. z pomocy PUR PO-S w Oświęcimiu skorzystało około   650  osób, które odnotowano w 80 transportach. Byli to repatrianci z Kresów i z Zachodu, np. z Niemiec oraz przesiedleńcy przywiezieni m.in. z Limanowej, Nowego Sącza, Nowego Targu, Tymbarku, Rzeszowa i Przemyśla.

 

W PUR PO-S w Oświęcimiu pracowali wówczas m.in. Antoni Karabuła (kierownik), Maria Gretka, Maria Sikora i żyjący do dzisiaj Henryk Białożyt, repatriant z Landwarowa, województwo wileńskie.

W sierpniu 1948 r. odnotowano ostatni transport, składający się z dwóch wagonów, w którym znajdowało się 21 osób, w tym 5 dzieci oraz 6 krów. Byli to przesiedleńcy z terenów powiatu Limanowa.

 

W dniu 2 i 18 czerwca 1948 r. kierownik PUR PO-S w Oświęcimiu, Antoni Karabuła, zajmował się także podczas akcji wyjazdowej samochodem do Jaworzna-Szczakowej, wypłaceniem dwudziestu ośmiu doraźnych zapomóg pieniężnych oraz zaprowiantowaniem dla prawie stu osób narodowości ukraińskiej na pięć dni (chleb i konserwy), zwolnionych z tamtejszego Centralnego Obozu Pracy i następnie skierowanych na Ziemie Zachodnie i Północne.

Adam Cyra

Oświęcim, dnia 28 kwietnia 2017 r.